ابعاد ادراکی و گرایشی انسان

 انسان غير از بدن مادي، حقيقت ديگري به نام روح و روان دارد كه اين حقيقت، انسان را از ساير حيوانات متمايز مي گرداند و همه انسانها از آن برخوردارند. هنگامي كه در روح خود تامل مي كنيم، دو بعد ادراكي و گرايشي را در آن باز مي يابيم.

بعد ادراكي انسان

بعد ادراكي انسان در دو حوزه نظر و عمل فعاليت مي كند. اگر متعلق شناخت، اشيا،آن گونه كه هستند يا خواهند بود باشد،به آن حوزه شناخت نظري مي گويند، ولي اگر متعلق شناخت، عمل انساني از جهت خوب و بد،يا بايدها و نبايدها باشد،به آن حوزه شناخت عملي مي گويند.از اين رو فيلسوفان علوم را به علوم نظري و عملي يا حكمت نظري و عملي تقسيم كرده اند.البته تمايزآنها در متعلق شناخت است نه در قوه شناخت.

- ادراك نظري
شناختي كه براي انسان حاصل مي شود يا از طريق صورت ها و مفاهيم ذهني است، مانند علم انسان به درختي در مقابل خود كه از اين درخت، صورتي در ذهن او حاصل مي شود و به آن علم حصولي مي گويند و يا چنين واسطه اي وجود ندارد و انسان مستقيما به متعلق شناخت و يا وجود واقعي و عيني آن آگاهي دارد كه به آن علم حضوري مي گويند، مانند آگاهي انسان به حالت رواني و احساسات و عواطف خود هنگامي كه دچار ترس مي شويم، اين حالت رواني را مستقيما و بي واسطه در مي يابيم نه اينكه به وسيله صورت يا مفهوم ذهني آن را بشناسيم. هنگامي نيز كه تصميم به كاري مي گيريم، از تصميم و اراده خود بي واسطه آگاه مي شويم،آگاهي ما به ذات خود و همچنين آگاهي به قواي ادراكي مان نيز از اين دست آگاهي است.

گاهي متعلق علم حضوري خدا و امور مرتبط به خدا است كه به آن شهود عرفاني نيز مي گويند.بزرگان معصوم(ع) قبل از اينكه اشيا را مشاهده كنند خدا را مي بينند. چنانكه از آن حضرت علی (ع) نقل است؛ من خدايي را كه نبينم عبادت نمي كنم، البته نه با چشم سر بلكه با چشم قلب. بنابراين امير المومنين عل(ع) پيش از آنكه اشيا را مشاهده نمايد، خدا را مي بيند و سپس در پرتو رويت خدا، به اشيا آگاه مي شود.

- ادراك عملي
شناختي را كه مربوط به حوزه عمل يعني بايدها و نبايدها و خوب ها و بدها است، حوزه شناخت عملي مي گويند، مانند اينكه عدالت خوب است يا انسان بايد راست بگويد. به تعبيري حكمت عملي عبارت است از علم به تكاليف و وظايف انسان. علوم تربيتي و مكاتب تعليم و تربيت در شمار مجموعه معرفت يا حكت عملي اند، زيرا به عمل آدمي ارتباط دارند.

بعد گرايشي انسان

روح انسان علاوه بر بعد شناختي، بعد ديگري به نام گرايشي دارد. بعد گرايشي همان تمايلاتي هستند كه با روح انسان سرشته شده اند. هر انساني ذاتا از اين گرايشها هرچند در حد بسيار ضعيف و نهفته بهره مند است و آنها را در خود به طور بديهي احساس مي كند.اين تمايلات بر اثر عوامل خارجي و القائات محيط و جامعه و تربيت پديده نيامده اند. البته عوامل خارجي، در رشد و شكوفايي آنها موثرند،مانند ميل به دانش و پرستش خدا.

گرايش هاي انسان را مي توان به دو گونه تقسيم كرد؛ گرايش هاي حيواني؛ اين گرايشها ميان حيوان و انسان مشترك هستند. نمونه هايي از آنها عبارتند از گرايش به حفظ ذات و صيانت از خود و ميل به جنس مخالف. اين گرايشها را غريزه هم مي گويند و گرايش هاي انساني که گرايش ها و تمايلاتي هستند كه به انسان اختصاص دارند و يا دستكم نشانه هاي آنها در حيوانات كمتر مشاهده مي گردد.

از گرايش هاي اصيل انسان، ميل و محبت به خدا است كه از وي جدايي ناپذير است، به طوري كه مي توان انسان را موجود متاله يا دين ورز ناميد. خداوند انسان را با فطرت ديني و الهي آفريده است و دگرگوني در آفرينش الهي وجود ندارد.از اين رو است كه امير المومنين علي(ع) مي فرمايد: خداوندا! تو قلب ها را بر محبت خود آفريده اي.

اگر محبت و ميل به خدا، آميخته با وجود آدمي است، انفكاك آن از وجود او امكان ندارد. البته ممكن است انسانها بر اثر شرايط محيطي نسبت به اين ميل فطري تا مدتي غافل باشند و يا در شناختن متعلق حقيقي آن خطا كنند، ولي هنگام رفع مانع و هوشياري، دوباره اين ميل جلوه مي نمايد و مصداق واقعي خود را نشان مي دهد. از اين رو، وظيفه پيامبران بيدار كردن و برانگيختن گنجينه هاي فطرت آدمي است، يا اينكه گرايش ديني انسان را سمت و سوي شايسته ببخشند.